Στον Θόδωρο Αγγελόπουλο

Μέσα στις ταινίες σου είδαμε τα λόγια των ποιητών μας. Είδαμε την αληθινή ομορφιά του τόπου μας, τα αληθινά πρόσωπα των ανθρώπων του, μέσα στο χρόνο και πέρα από το χρόνο. Συναντήσαμε αυτά που η ιστορία μάς έκρυψε ντύνοντάς τα με χρώματα παρδαλά και στολίδια άχρηστα. Εσύ τα καθάρισες, τα άγιασες, με το γλυκό γκρίζο της πέτρας, με το μολυβί της σιγανής βροχής και το άσπρο το απέραντο του χιονιού. Αυτά τα τοπία ταίριαξαν με τα όνειρά μας, με τα όνειρα των ποιητών και τις ιστορίες των γερόντων.
Είδαμε το βλέμμα σου να πορεύεται σ' ένα ταξίδι που έγινε δικό μας, αν δεν ήταν από πάντα δικό μας. Δεν ξέρω αν μας πήρες τις ζωές να τις κάνεις εικόνες ή οι εικόνες σου ζωγράφισαν απ' την αρχή τις ζωές μας, μα μας επέστρεψες το είδωλο μιας ζωής που πάντα θέλαμε να ζήσουμε.
Ξεκινήσαμε μαζί σου στα νιάτα μας και ποτέ δεν βγήκες απ' το κάδρο μας, όσο κι αν θόλωσε η όρασή μας από παράσιτα άλλων κόσμων.
Μας συντρόφεψες στα δύσκολα μονοπάτια της ενηλικίωσης, των μεγάλων διαψεύσεων. Βρήκες έναν τρόπο να μας συμφιλιώσεις με την απώλεια, τη φθορά, τη ματαιότητα. Αυτόν τον πανάρχαιο τρόπο της ομορφιάς και της συγκίνησης.
Αρχές του '90. Βρεθήκαμε μπροστά στα γκρεμισμένα τείχη των ονείρων μας και κανείς δεν ήξερε πώς να θρηνήσει. Σαν τους δειλούς δεν βγαίναμε στο παράθυρο να αποχαιρετήσουμε τη δική μας Πόλη που χάθηκε για πάντα. Και μόνο μπροστά στα δικά σου μετέωρα πλάνα ήρθαν τα δάκρυα της κάθαρσης.
Σήμερα που φεύγεις πιο πολύ σου χρωστάμε αυτά τα δάκρυα και στα αποδίδουμε με σεβασμό.

Μια προσωπική ανάγνωση αποκαλύπτει

Τον τελευταίο καιρό με αφορμή το νέο τρόπο διδασκαλίας των λογοτεχνικών κειμένων στο λύκειο, αυξήθηκε το ενδιαφέρον μου για ξεσκόνισμα θεωρητικών εργαλείων της λογοτεχνίας. Η πιθανότερη εξήγηση γι' αυτό είναι ότι όσο αυτά δεν προορίζονται για παπαγαλία από τους μαθητές, μπορούν να ξαναγίνουν αυτό που εξαρχής προορίζονταν:κλειδιά για την ανάγνωση, προαγωγοί αισθητικής απόλαυσης, ψιθυριστές μικρών μυστικών που κρύβουν τα λογοτεχνικά κείμενα.
Ξαναδιαβάζοντας λοιπόν για την διακειμενικότητα από το εξαιρετικό σχολικό βιβλίο "Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων"- που παρεμπιπτόντως είναι το καλύτερο στο είδος του που έχω διαβάσει και το χρηστικότερο διδακτικά- συνειδητοποίησα πόσο "μεταφυσικός" τείνει να είναι ο ρόλος της και πόσο αγγίζει την ίδια την ουσία του λογοτεχνικού φαινομένου. Τα κείμενα που "συνομιλούν" μεταξύ τους πέρα από εποχές, ρεύματα, εθνικότητες, γλώσσες κλπ αντιστοιχούν τελικά στην ίδια μαγική "συνομιλία" του αναγνώστη με το έργο, που ποτέ δεν μπορεί να καταλάβει και να εξηγήσει αντικειμενικά τους όρους της, ακόμα κι αν είναι θεωρητικά εξοπλισμένος γι' αυτό. Άλλωστε ο κάθε αναγνώστης στην ουσία "γράφει" το δικό του έργο πάνω στο έργο που διαβάζει, που ποτέ δεν ταυτίζεται με αυτό που γράφει ένας άλλος αναγνώστης, ούτε με αυτό που βγαίνει από τα χέρια του δημιουργού.
Το εκπληκτικό είναι όμως πόσο κρυφοί είναι οι κώδικες αυτής της ανάγνωσης, ακόμα και για πολυδιαβασμένα και πολυαγαπημένα αναγνώσματα.
Ας πούμε, πάντα αναρωτιόμουνα για τη μεταφυσική συγκίνηση που μου προκαλεί μια στροφή των Ελεύθερων Πολιορκημένων του Σολωμού, σε τέτοιο βαθμό που να μην επιχειρώ ποτέ να τη διαβάσω στην τάξη, για να μην γίνει το μάθημα ...μελό.
ΧΙΙ

Και βλέπω πέρα τα παιδιά και τες αντρογυναίκες

γύρου στη φλόγα π' άναψαν, και θλιβερά τη θρέψαν

μ' αγαπημένα πράματα και με σεμνά κρεβάτια,

ακίνητες, αστέναχτες, δίχως να ρίξουν δάκρυ·
και γγιζ' η σπίθα τα μαλλιά και τα λιωμένα ρούχα.

Γλήγορα, στάχτη, να φανείς, οι φούχτες να γιομίσουν.

Είναι εκεί που οι πολιορκημένες γυναίκες, λίγο πριν από την Έξοδο, καίνε τα κρεβάτια τους, για να μην τα μαγαρίσουν οι εισβολείς.
Πού τις ξέρω εγώ αυτές τις "αντρογυναίκες" που σε λίγο θα ντυθούν με ανδρικά ρούχα και θα πάρουν όπλα, για να περάσουν μέσα από τις τάξεις των πολιορκητών;
Γιατί να με συγκινεί τόσο μια τέτοια πράξη, τόσο ξένη με τα ήθη και τη νοοτροπία του καιρού μου; Σήμερα το τελευταίο πράγμα που θα σώζαμε σε μια τέτοια περίπτωση θα ήταν το κρεβάτι, με ό,τι αυτό συμβολίζει.
Κι όμως εκεί μαγεμένη κάθομαι δίπλα στη φωτιά χρόνια τώρα, κοιτάω αυτά τα χέρια, να γεμίζουν με στάχτη, ιερή στάχτη, κι όσο αυτές μένουν αδάκρυτες κι αστέναχτες, τόσο εγώ να παλεύω με μια αδιάκριτη και αμήχανη συγκίνηση.
Δεν ξέρω πότε κατάλαβα το γιατί. Σαν σε όνειρο μου αποκαλύφθηκε το μυστικό. Οι αντρογυναίκες αυτές μου είναι τόσο γνώριμες γιατί είναι οι γυναίκες του τόπου μου. Ακόμα κι αυτό το πρώτο συνθετικό αντρο- πρέπει να λειτούργησε συνειρμικά προς αυτό. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Αυτός ο τύπος γυναίκας, που γίνεται άντρας για να τα βγάλει πέρα, όσο οι άντρες λείπουν στα καράβια ή στην ξενιτιά είναι ο παραδοσιακός τύπος γυναίκας του νησιού μου. Φαίνεται πως ζώντας κοντά τους από παιδί είχα ζήσει πολλές τέτοιες αναμμένες "φωτιές" να κρατάνε άσβηστη τη φλόγα τους. Όταν εκείνοι έλειπαν κι εκείνες νέες, όμορφες, έριχναν τα νιάτα τους, τις ανάγκες του κορμιού τους, της ψυχής τους σε τέτοιες φωτιές, για να μη μαγαρίσουν την ιερότητα του κρεβατιού τους.
Αυτή λοιπόν η τόσο προσωπική και βιωματική ανάγνωση ενός κλασικού κειμένου, δείχνει πόσο δύσκολο είναι να ξεκλειδώσεις τα μυστικά του, ακόμα κι αν κρατάς τα κατάλληλα ερμηνευτικά εργαλεία, πόσο μάλλον όταν απαιτείς να γίνει αυτό μονοδιάστατα και δογματικά από κάθε αναγνώστη-μαθητή.
Ελπίζω τουλάχιστον αυτή η συγκίνηση που μετέθετα στις πολιορκημένες του Σολωμού να μετριαστεί τώρα που βρήκε τον πραγματικό της αποδέκτη.

Το Λυκόφως των Ηρώων στην Ιλιάδα, Σταμάτης Αυλωνίτης

Αυτές τις μέρες των διακοπών τις πέρασα μ'ένα βιβλίο κάπως αταίριαστο για περίοδο ξεκούρασης. Το Λυκόφως των Ηρώων είναι ο τίτλος του και είναι μια διασκευή της διδακτορικής διατριβής του Σταμάτη Αυλωνίτη, φίλου και συναδέλφου. Εκ πρώτης όψεως είναι μια εμπεριστατωμένη ομηρική μελέτη με θέμα της την ερμηνεία της ποιητικής σύνθεσης της Ιλιάδας (Ραψωδίες Α-Μ). Αποδεικνύει με βαρύ ερμηνευτικό εξοπλισμό την ποιητική καινοτομία του έργου, τη διαφοροποίησή του από το επικό πρότυπο της εποχής του, την ανατροπή αυτού του επικού προτύπου από μια θεώρηση αντιηρωική, ειρηνική και τραγικά ανθρώπινη. Όλοι όσοι έχουμε ασχοληθεί με την Ιλιάδα βρεθήκαμε ανέλπιστα γοητευμένοι από το τραγούδι της χαράς της ζωής που ακούγοταν ακόμα και μέσα στα πεδία των μαχών, δίπλα στα σκοτωμένα παλικάρια. Ποτέ δεν μας έπεισε ολότελα για τον ηρωισμό του αυτός ο Αχιλλέας που έψαχνε την αγκαλιά της μάνας του για να κλάψει, ούτε ο Έκτορας που έβγαζε την περικεφαλαία του νικημένος από το κλάμα του μωρού του. Και δεν χάναμε ευκαιρία να παρασυρθούμε από το ζαβολιάρη ποιητή σε ειρηνικά όνειρα, χαζεύοντας τον πλούσιο διάκοσμο μιας ασπίδας ή ακούγοντας τους γέρους πάνω στα τείχη της Τροίας να χαλαλίζουν έναν ολόκληρο λαό για τις χάρες της ωραίας Ελένης ή ακόμα κρυφοκοιτώντας με το σκανταλιάρικο βλέμμα του ποιητή το ερωτικό αντάμωμα του Δία και της Ήρας.
Τώρα όμως μέσα σ' αυτή τη μελέτη όλα αυτά τα στοιχεία αποκρυπτογραφούνται και αποκαλύπτουν τη γενική εικόνα, μια ποιητική σύνθεση συνειδητή και διαλεκτική, μα πάνω απ' όλα μια ποιητική προσωπικότητα μοναδική και ξεχωριστή, διαφοροποιημένη από την παράδοση και τις προσδοκίες της εποχής της, με γνήσιο ηθικό προβληματισμό και ανατρεπτική ματιά πάνω σε αξίες και ηρωικά ιδεώδη, σε ήρωες και θεούς.
Το αληθινά ενδιαφέρον όμως εδώ είναι ότι όλα αυτά δεν δίνονται με επιστημονική ψυχρότητα και φιλολογική εργαστηριακή αποστείρωση. Ο μελετητής δεν θυσιάζει στην επιστημονική αντικειμενικότητα το θαυμασμό του για το ποίημα, δεν μετατρέπει το ζωντανό ποιητικό σώμα σε άψυχο, κατακερματισμένο εργαστηριακό υλικό. Άλλωστε, το δηλώνει στην εισαγωγή του: "Το έπος της Ιλιάδας μπορεί να διαβαστεί με πάθος ή να μη διαβαστεί καθόλου, μέση οδός δεν υπάρχει πραγματικά."
Και μια μελέτη για την Ιλιάδα μπορεί να είναι ένα ενδιαφέρον ανάγνωσμα διακοπών, όταν σε μυεί ξανά στο πάθος της μεγάλης ποίησης.